ΟΤΑΝ τον
περασμένο Απρίλιο το βαθυσκάφος «Θέτις» έκανε τις πρώτες του (εξερευνητικές)
βουτιές στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Κω και της Νισύρου οι επιστήμονες ήταν
σίγουροι ότι οι ψηφιακές εικόνες που θα «έπαιρναν» από τους υποθαλάσσιους
ηφαιστειακούς σχηματισμούς θα ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές αφού ποτέ ως τότε
δεν είχε δει ανθρώπινο μάτι το τι κρύβει στα υγρά «θεμέλιά» του το δεύτερο πιο
«διάσημο» εν Ελλάδι ηφαίστειο, αυτό της Νισύρου. Κανείς όμως δεν υποψιαζόταν
ότι τα νέα στοιχεία που θα έβγαιναν στην... επιφάνεια θα άλλαζαν αίφνης όλα τα
δεδομένα στους γεωλογικούς χάρτες του ανατολικότερου άκρου στο «πύρινο» τόξο
της χώρας μας αλλά και στην ιστορία της εγχώριας ηφαιστειακής δραστηριότητας.
Η πρώτη «έκπληξη»
για την ερευνητική ομάδα του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του Εθνικού Κέντρου
Θαλάσσιων Ερευνών που πραγματοποίησε την πλήρη χαρτογράφηση της περιοχής, στο
πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «Geowarn», ήρθε με τη δημιουργία του πρώτου
γεωλογικού υποθαλάσσιου χάρτη ακριβείας ο οποίος και... συνταξιοδότησε όλους
τους προηγούμενους υδρογραφικούς χάρτες της περιοχής! Με τη χρήση του
υπερσύγχρονου ηχοβολιστικού πολυδεσμικού συστήματος υψηλής ανάλυσης και
ευκρίνειας (multi-beam) οι ερευνητές κατάφεραν να «δουν» και να «αποτυπώσουν»
με λεπτομέρεια τη μορφολογία του πυθμένα, γεγονός που τους αποκάλυψε ένα
εντελώς διαφορετικό ανάγλυφο τοπίο βυθού από αυτό που πίστευαν ότι θα «έβλεπαν»
αλλά και ένα μεγάλο μυστικό που έκρυβε για 10.000 χρόνια στα «σπλάχνα» της η
θάλασσα: ότι δηλαδή η Νίσυρος αποτελεί τη «μητρόπολη» μιας μεγάλης υποθαλάσσιας
ηφαιστειακής επαρχίας (που απλώνεται μεταξύ της Κω και της Τήλου), η οποία
περιλαμβάνει τουλάχιστον άλλα... έξι ενεργά και ανεξάρτητα ηφαίστεια καθένα
από τα οποία βρίσκεται σε διαφορετικό στάδιο εξέλιξης!
Η... ανακαινισμένη
αυτή εικόνα για το ανάγλυφο του βυθού επιβεβαιώθηκε πλήρως και με μια σειρά
«καταδύσεων» που πραγματοποιήθηκαν με το βαθυσκάφος του ΕΚΘΕ «Θέτις», κατά τη
διάρκεια των οποίων οι ερευνητές εντόπισαν υποθαλάσσιους κρατήρες (με διάμετρο
από ένα ως δέκα μέτρα), ηφαιστειακούς δόμους και γεωλογικά ρήγματα και
πραγματοποίησαν δειγματοληψίες ηφαιστειακών υλικών και πετρωμάτων οι
αναλύσεις των οποίων αναμένεται ότι θα δώσουν σημαντικότατες πληροφορίες για
την εξέλιξη της ηφαιστειακής δραστηριότητας στην περιοχή.
Επιπλέον από
δειγματοληψίες και μελέτες που έγιναν στο έδαφος της Κω (στο πλαίσιο της ίδιας
έρευνας) αποκαλύφθηκε ότι η μισή περίπου επιφάνεια του νησιού (όλο το κεντρικό
και το δυτικό τμήμα του) καλύπτεται από ένα στρώμα τέφρας και κίσηρης (που κατά
τόπους το πάχος του φθάνει και τα 30 μέτρα!), ηλικίας περίπου 160.000 ετών.
Μικρότερες ποσότητες του ίδιου υλικού βρέθηκαν ακόμη στην Τήλο (νοτιοανατολικά
της Κω) αλλά και στις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας, γεγονός που οδηγεί τώρα
τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι η Κως «έζησε» μια γιγάντια ηφαιστειακή
έκρηξη, μεγαλύτερης ισχύος από εκείνη την ιστορική έκρηξη της Σαντορίνης, που
προήλθε από ένα υποθαλάσσιο ηφαίστειο το οποίο και αναζητείται στη θαλάσσια
περιοχή μεταξύ της Κω και της Νισύρου.
«Ως τον
Σεπτέμβριο όλος ο επιστημονικός κόσμος μιλούσε για το ηφαίστειο της Νισύρου, ενώ υπήρχαν και κάποιες
βάσιμες υποψίες για την ύπαρξη ηφαιστείου στη βραχονησίδα Γυαλί. Σήμερα
πλέον μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα για τουλάχιστον επτά ηφαίστεια στην
περιοχή» λέει προς «Το Βήμα» ο καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
και πρόεδρος του ΕΚΘΕ κ. Δ. Παπανικολάου (ο οποίος είχε και τον
συντονισμό όλων των παραπάνω εργασιών) και μας εξηγεί αναλυτικά σε ποια φάση
εξέλιξης βρίσκεται κάθε ηφαίστειο: μια πρώτη φάση είναι η δημιουργία του
ηφαιστειακού κώνου και σε αυτό ακριβώς το στάδιο βρίσκεται το ηφαίστειο-νησάκι
Στρογγύλη. Η αμέσως επόμενη δεύτερη φάση είναι η δημιουργία της καλvτέρας που
σχηματίζεται από τις εκρήξεις ή την κατακρήμνιση των τοιχωμάτων του ηφαιστείου
οπότε και φεύγει το επάνω μέρος του κώνου και ό,τι μένει δημιουργεί
σχηματισμούς όπως η «φημισμένη» καλντέρα της Σαντορίνης ή της Νισύρου στην
προκειμένη περίπτωση και η μισή καλντέρα που υπάρχει στο ηφαίστειο-νησάκι
Γυαλί, που βρίσκονται ακριβώς σε αυτό το στάδιο. Η αμέσως επόμενη τρίτη φάση,
αν και εφόσον μετά τη δημιουργία της καλντέρας συνεχιστεί η «τροφοδοσία»
ηφαιστειακού υλικού, είναι η δημιουργία νέων ηφαιστειακών δόμων (ηφαιστειακά
βουνά) όπως είναι και ο Προφήτης Ηλίας (το ψηλό βουνό της Νισύρου) ο μεγάλος
δόμος που έχει «τρυπήσει» την καλντέρα της Νισύρου αλλά και οι υποθαλάσσιοι
σχηματισμοί που βρέθηκαν δίπλα στα δύο ηφαιστειακά νησάκια των περιοχών Παχειά και
Κονδιελούσα.
«Έτσι είδαμε ότι
έχουμε τουλάχιστον έξι με επτά διαφορετικά ηφαιστειακά κέντρα στην ίδια
περιοχή, τα οποία δημιουργήθηκαν από την ίδια γεωτεκτονική αιτία, αλλά το
καθένα αποτελεί μια ξεχωριστή ηφαιστειακή δομή, έχει τη δική του λειτουργία (δηλαδή
τη δική του "τροφοδοσία"), δημιουργεί το δικό του ανάγλυφο και
βρίσκεται σε διαφορετικό στάδιο εξέλιξης από τα γειτονικά του ηφαίστεια»
συνεχίζει ο κ. Παπανικολάου και επισημαίνει: «Προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση
έχουμε λοιπόν στρέψει τώρα και όλες τις εργασίες της έρευνάς μας και
προσπαθούμε να αναλύσουμε την εικόνα, την ιστορία και την εξέλιξη της
δραστηριότητας σε όλα τα επί μέρους ηφαιστειακά κέντρα της περιοχής έτσι ώστε
να μπορέσουμε να συναρμολογήσουμε από την αρχή το παζλ για την εξέλιξη της
ηφαιστειακής δραστηριότητας, συμπεριλαμβάνοντας και όλα αυτά τα νέα κομμάτια
των οποίων την ύπαρξη αγνοούσαμε ως σήμερα».
160.000 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ
Η ιστορία ως προς
την πρόσφατη εξέλιξη της δραστηριότητας στο ανατολικότερο άκρο του ελληνικού
ηφαιστειακού τόξου αρχίζει να ξετυλίγεται συναρμολογώντας πρώτα τα επί μέρους
αποτελέσματα των μελετών που έχουν γίνει κατά καιρούς στο νησί της Κω.
«Γνωρίζουμε από
παλαιότερες έρευνες ότι στη χερσόνησο Κέφαλος της νήσου Κω υπάρχουν πλουτώνια και
ηφαιστειακά πετρώματα, ηλικίας περίπου 12 εκατομμυρίων ετών (δηλαδή της
ανώτερης Μειοκαίνου Περιόδου όπως λέμε στη γεωλογία), που μας δείχνουν
ότι η ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει ξεκινήσει λίγο βορειότερα από την περιοχή
όπου την εντοπίζουμε σήμερα, αρκετά εκατομμύρια χρόνια πριν, και
συνεχίζεται στην Πλειόκαινο, δηλαδή ως και πριν από 5 εκατομμύρια
χρόνια» αναφέρει ο κ. Δ. Παπανικολάου και συνεχίζει: «Στη συνέχεια όμως
βλέπουμε ότι έπειτα από μια περίοδο σχετικής ηρεμίας εκατομμυρίων ετών
κορυφώνεται μια γιγάντια έκρηξη κάπου στον υποθαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη
σημερινή Κω και στη Νίσυρο, από την οποία και καλύπτεται το μισό νησί
της Κω (στο δυτικό τμήμα του) με ένα στρώμα τέφρας και κίσηρης πάχους περίπου
30 μέτρων».
Η έκρηξη αυτή έχει
χρονολογηθεί ότι έγινε πριν από περίπου 160.000 χρόνια και εκτιμάται ότι ήταν
πάρα πολύ μεγάλης ισχύος, καθώς υπολείμματά της έχουν βρεθεί στην Τήλο αλλά και
στις απέναντι μικρασιατικές ακτές. «Ο μεγάλος όγκος του υλικού που έχουμε
βρει, σε συνδυασμό με τις εκτάσεις που κάλυψε επισημαίνει ο
καθηγητής μας δείχνει ότι η έκρηξη που έγινε εδώ ήταν τάξεις
μεγέθους μεγαλύτερη από τη γνωστή μινωική έκρηξη της Σαντορίνης, η οποία
και είναι γνωστή ως η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη του ελληνικού χώρου».
Εν τω μεταξύ όμως
σε όλες τις μελέτες και στις αναλύσεις που έγιναν πρόσφατα στα γεωλογικά
πετρώματα όλου του συγκροτήματος των νησιών της Νισύρου δεν εντοπίστηκαν
πουθενά ίχνη από αυτή τη μεγάλη έκρηξη της Κω, γεγονός που οδηγεί τους
επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα ηφαιστειακά νησιά που εντοπίστηκαν
στον θαλάσσιο χώρο νότια της Κω ως την Τήλο (συμπεριλαμβανομένης και της
Νισύρου) έχουν ξεκινήσει να δημιουργούνται μετά τη μεγάλη έκρηξη τα τελευταία
160.000 χρόνια. Οι πρώτες εκτιμήσεις μάλιστα (καθώς δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμη
η ανάλυση και η χρονολόγηση όλων των πετρωμάτων και των υλικών) είναι ότι όλη
αυτή η ηφαιστειακή επαρχία της Νισύρου «γεννήθηκε» σταδιακά μέσα από μεγάλες
(αντίστοιχης ισχύος με εκείνη της Σαντορίνης) ή και μικρότερες εκρήξεις
που συγκλόνιζαν ολόκληρη την περιοχή ανά 10.000 με 20.000 χρόνια, τα τελευταία
περίπου 50.000 χρόνια.
ΑΝΟΙΚΤΑ ΟΛΑ ΤΑ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ
Τον Ιούνιο του 1996
οι σεισμογράφοι άρχισαν να καταγράφουν στη Νίσυρο μια «παράξενη» μικροσεισμική
δραστηριότητα (σμηνοσεισμούς μικρών σχετικά μεγεθών) η οποία, αν και δεν
γινόταν πάντα αισθητή από τους κατοίκους της περιοχής, προκαλούσε ζημιές σε
πολλά κτίρια του νησιού (ειδικά στην περιοχή «Λαγκάδι» του χωριού Μανδράκι). Οι
μικροσεισμοί αυτοί συνεχίστηκαν (με μικρά διαστήματα παύσης) σχεδόν για ενάμιση
χρόνο, γεγονός που έθεσε σε συναγερμό όλη την ελληνική επιστημονική κοινότητα
καθώς το φαινόμενο συνδέθηκε άμεσα με το «ξύπνημα» της ηφαιστειακής
δραστηριότητας στην περιοχή. Προς το τέλος του 1997 οι δονήσεις σταμάτησαν και
έκτοτε όλα δείχνουν ότι ηρέμησε η περιοχή. Είναι έτσι όμως; Πόσο πιθανό είναι
να «ζήσουμε» στο άμεσο μέλλον ή στις επόμενες δεκαετίες μια ηφαιστειακή έκρηξη
στη Νίσυρο;
«Αυτό είναι
μάλλον περισσότερο θέμα τύχης» απαντάει ο κ. Δ. Παπανικολάου και μας εξηγεί: «Αν
και προς το παρόν δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι κάτι προετοιμάζεται, η
πιθανότητα να συμβεί αυτό είναι μικρή, αλλά υπάρχει. Πρόκειται
για μια ιδιαίτερα ενεργό περιοχή στην οποία, όπως μας δείχνει η ιστορία,
παρουσιάζονται κύκλοι δραστηριοποίησης και κύκλοι ηρεμίας. Όταν
βλέπουμε ότι εδώ και 160.000 χρόνια σε όλη αυτήν την περιοχή υπάρχει ανά 10.000
με 20.000 χρόνια κάποια μικρής ή μεγάλης κλίμακας δραστηριότητα, το να
πούμε ότι για 500 ή 1.000 χρόνια δεν έχει συμβεί κάτι άρα είναι ανενεργός περιοχή
ακούγεται αστείο. Πρέπει να απομακρυνθούμε από τη μικρή κλίμακα
του ανθρώπινου χρόνου και να δούμε τη δραστηριότητα στη μεγάλη κλίμακα του
γεωλογικού χρόνου, των χιλιάδων ή εκατομμυρίων ετών, για να
καταλάβουμε ότι πραγματικά είναι θέμα τύχης αν θα έχουμε τα επόμενα χρόνια
κάποια ηφαιστειακή δραστηριότητα».
Ακόμη όμως και στην
περίπτωση που θα «τύχει» κάποιο από τα ηφαίστεια της Νισύρου να «ξυπνήσει», το
πιθανότερο είναι ότι οι επιστήμονες θα μπορέσουν να το δουν τουλάχιστον δύο με
τρεις μήνες νωρίτερα καθώς, όπως μας λέει ο καθηγητής, «ολόκληρη η περιοχή
βρίσκεται υπό συνεχή και συστηματική επιστημονική παρακολούθηση και μπορούμε
πλέον να γνωρίζουμε αρκετά νωρίς αν συμβαίνει κάτι που θα πρέπει να μας βάλει
σε υποψίες. Ωστόσο παραμένει ανοικτό το ενδεχόμενο να έχουμε
ενεργοποίηση ενός ηφαιστείου από έναν μεγάλο σεισμό. Δεδομένου ότι στον
συγκεκριμένο χώρο έχουμε έναν συνδυασμό έντονης τεκτονικής και ηφαιστειακής
δραστηριότητας υπάρχει πάντα και η πιθανότητα ένας μεγάλου μεγέθους
σεισμός να αλλάξει απότομα τα δεδομένα και να προκαλέσει ταυτόχρονα ή λίγο
αργότερα μια ηφαιστειακή δραστηριότητα που από μόνη της θα εκδηλωνόταν
φυσιολογικά πολύ αργότερα».
ΤΟ ΒΗΜΑ